میرزا محمد تقی فرزند ملا محمد حجت الاسلام تبریزی(ممقانی) ، متخلص به «نیر» یکی از علما و شعرای معاصر آذربایجان و تبریز و در عین حال یکی از مفسران و کاوشگران علوم و معارف قرآنی است.
او خود در مطالعات قرآنی مخصوصا علم کلام از سرآمدان زمانه خویش بوده و مقام و رتبه اجتهاد داشته است. میرزا جعفر سلطان القرائى زیر عنوان حجت الاسلام محمد تقى بن محمدبن الحسینى الشّریف التبریزى الممقانى چنین گوید:« فقیه و محدث و مجتهد و حکیم بود، در فنون شعر و ادب استاد و صاحب نظر است. طبعاً راغب انزوا و گوشه گیرى و از مصاحبت و آشنائى خلق، گریزان بود . ریاست را دوست نمی داشت و شوکت و جاه را جالب و طالب نبود . بخت تیره و طبع بلند داشت؛ با فقر و قناعت، اما با کمال استغناء و مناعت به سر می برد»
نیّر، در سال ۱۲۴۸ ه . ق در تبریز متولد شده و از شانزده سالگى مدت پنج سال نزد پدر خود به تحصیل فقه و حکمت اشتغال ورزیده پس از مرگ پدر ( ۱۲۶۹ ه . ق) در بیست و دوسالگى براى تکمیل تحصیلات به عراق عرب که مرکز علم بود سفر کرد، و مدتى در محضر علمای آن دیار کسب فواید علمیه نمود و به تبریز مراجعت کرد. در آن ایام حجه الاسلام میرزاحسین برادر بزرگش زنده و مرجع شیخیه بوده است . مع هذا پس از ورود به تبریز، امامت مسجد حجت الاسلام به او محول شده و در آن مسجد اقامه جماعت می کرده است.(دهخدا، لغت نامه، ذیل مدخل حجت الاسلام)
حجت الاسلام، بحدی دارای عزت نفس و مناعت[طبع] بود که جز خانه مسکونی چیزی نداشت و اندوخته[ای] نکرد،[که] آنهم پس از درگذشت وی فروخته و بوام(دیون) وی که قریب دوهزار تومان بود، داده شد.
در این باب گوید:
خر شیخ در تک و دو بر هر خس از پی جو منم آنکه بار خسرو نکشم که خر ندارم
« نیر» با جمعی از شعرا و فضلای عصر خویش مکاتبه و دوستی داشته و در سروده‌هایش بیشتر متأثر از حافظ بود.
دیوان اشعار مرحوم حجت‌الاسلام نیر تبریزی، فقیه، محدث و ادیب معاصر در سه بخش مثنوی آتشکده(مرثیه و تعداد ابیات آن حدود دوهزار و هشتاد و شش بیت) ، لآلی منظومه و دیوان غزلیات است که آخرین بار در سال ۱۳۸۷ با تصحیح و تعلیقات دکتر بهروز ثروتیان منتشر شده است. حجت الاسلام نیّر از شعرای ماهر و قوی طبعی است که در انواع شعر فارسی و عربی و ترکی قلم فرسایی کرده و الحق و الانصاف همگی آنها نشان از ذوق و قریحه سرشار نیّر دارد.
اما قدر مسلم آن است که اشعار و مراثی عاشورایی نیّر در باب حادثه کربلا در میان آثار و اشعار سروده شده سایر شعرا در این موضوع یک سر و گردن بالاتر است.
نظامات فکری و صور خیال هریک از متقدمین و متاخرین شعر و ادب فارسی در ذکر منقبت و مصیبت عظمای سید و سالار شهیدان کربلا درّ و گوهرهایی هستند که شعرا در دریای ادب و ارادت به آستان سبط اصغر حسین بن علی (ع )غور و غوص نموده اند. اما کمتر شاعر و نویسنده فاخری را می توان یافت که اثرش درگزارش و شرح جریانات و حوادث کربلا، پیوستگی و همگرایی معنا و محتوا، قالب و ساختار قوی و قوت و قدرت برانگیختگی احساس و عواطف درونی در اعلی علیین سپهر سخن بوده و بتواند دل و فکر و زبان هر مستمع منصفی را به حزن و تامل و تفکر و تحسین وا دارد.
در استادی سخن و قریحه ممتاز وی همین بس که،«نیر تبریزی» را حافظ شعر عاشورایی لقب داده‌اند.
« آوردن نامها و اسامی کنایه آمیز شخصیت‌های مرتبط با جریان کربلا، از نقاط قوت شعر عاشورایی نیر است.چنان‌که درباره سرور شهیدان حضرت امام‌حسین(ع) با نهایت احترام از کنایاتی مانند شاه تشنه، شهسوار بادیه ابتلاء، زاده شیرخدا، غیرت‌الله و… استفاده شده است. شرح تاریخی وقایع کربلا تنها در این منظومه زیبا و مراثی و غزلیات عاشورایی آن ذکر نشده، بلکه مثنوی آتشکده و مخصوصا ترجیع‌بند متین و هنرمندانه لآلی و غزلیات عاشورایی نیز به شیوه‌ای کاملا شاعرانه و عارفانه وقایع دردناک کربلا را از دیدگاه «عشق‌الهی» پیش‌روی مخاطب قرار داده است. باید گفت که او این واقعه را با جهان‌بینی خاص دینی و باورهای پیروان مذهب شیعی بررسی و گزارش کرده، و مبنای کارش در این مجموعه عشق و اعتقاد است»
اشعار نیر در عین روان بودن و سادگی، با بهره مندی از آرایه ها و صنایع ادبی، جذابیتها و گیرایی خاصی دارد.
دکتر بهروز ثروتیان در این خصوص می گوید: « در بین فضلا و شعرا و ادبا دوستان بسیاری داشت و در اشعارش به لحاظ زبان و فصاحت به سعدی پهلو می‌زد. اگرچه در سروده‌هایش بیشتر متاثر از حافظ بود. نیر تبریزی در دیوان اشعارش یک مثنوی تحت عنوان «مثنوی آتشکده» دارد که گزارش عاشقانه وقایع کربلاست. کمتر کسی در میان شاعران هم‌عصرش و شاعران گذشته این توانایی و خلاقیت را داشته که گزارشی تا این اندازه عاشقانه و زیبا و منظوم از واقعه کربلا ارائه دهد. شاعر در این مثنوی از منظری عاشقانه به سالار شهیدان امام حسین (ع) و موضوع عشق، یعنی واقعه عاشورا می‌پردازد»
شطرنج و شطرنج بازی در شعر شاعران و ادیبان فارسی گو ، جایگاه بخصوصی داشته و شعرای بزرگی مثل فردوسی،حافظ،ناصرخسرو،نظامی و خاقانی در اشعار مختلفی آنرا بکار برده اند اما نیّریکی از نامدارترین شاعرانی است که دامنه بازی شطرنج و کیش و مات را به صحنه کربلا کشیده و توانسته یکی از ماندگارترین و گیراترین شعر مرثیه را خلق کند.
او در گفتگوی جناب سکینه دختر امام حسین ع با ذوالجناح در روز عاشورا و بعد از شهادت امام (ع)، با هنرمندی و زیبایی هر چه تمام تر همه عبارات بازی شطرنج: فرس(اسب)، پیل، رخ، باخت، مات، شاه، انداختن و… را بکار برده است.
ای فرس با تو چه رخ داده که خود باخته ای مگر اینگونه که ماتی تو شه انداخته ای
نیک پی اسب چرا بیرخ شاه آمده ای پیل بودی تو چرا مات ز راه آمده ای
برگ برگشته و تن خسته و بگسسته لگام هوش خود باخته با حال تباه آمده ای
شه ما را مگر افکنده ای، ای اسب بخاک عذر جویان ز پی عفو گناه آمده ای
آن شهسوار سمند سخن، ۶۴ سال با مناعت طبع زندگی کرد و سرانجام در دهم محرم سال ۱۳۳۰ قمری مصادف با شهادت سالار شهیدان(ع) و بنا به روایتی در رمضان همان سال در شهر تبریز دار فانی را وداع گفت و برابر وصیت خویش، جنازه‌اش در نجف اشرف مدفون شد.
معرفی کتاب :
دیوان اشعار وی دربردارندۀ سه بخش است:
الف) مثنوی آتشکده: در مراثی است و تعداد ابیات آن 2086 بیت است، این مثنوی را به سال 1309 هجری سروده و در پایان آن گفته است:
بس که دل سوز آمد این نظم رده آمد از هاتف به نام آتشکده
شکر کاین منظومۀ مشکین ختام در هزار و سیصد و نه شد تمام
ب) لآلی منظومه: دربردارندۀ قصاید و قطعات و مراثی و مدایح [و رباعیات و مفردات] در اوزان و بحور مختلف که دارای 959 بیت است که در حدود سال‌های 1314 ـ 1315 سروده است. در مطاوی آن چند نوحۀ ترکی و در پایان غزلی از حجت‌الاسلام آخوند ملامحمد و دو قصیدۀ فارسی از نیاز برادر صاحب ترجمه آمده است.
ج) دیوان غزلیات: دربردارندۀ غزلیات، رباعیات، مفردات، ساقی‌نامه و سه قصیدۀ عربی اوست. تمام این مجموعه ابتدا به دست حاج میرزا علی اکبر عماد مدون شده و بعد در سال 1347 شمسی با مقدمه و حواشی حاج میرزا عبدالرسول احقاقی چاپ شده است و دارای حدود پنج‌هزار بیت است.
در مقدمۀ این کتاب ابیاتی از این شاعر آمده است که خود «نیّر» می‌گوید: «من فقیه خشک و صوفی تر نیستم و به حکمت یونانی نیز اعتقاد ندارم؛ پیر طریقت من شاه اولیاء یعنی امیر مؤمنان علی است و با مهر او از قشری و صوفی و فلسفی بری هستم». در تحقیق این امر چنان به نظر میرسد که حجة الاسلام نیّر صوفی نیست ولیکن در مکتب عرفان قدم زده است؛ اما با مطالعۀ دقیق و و همه‌جانبۀ غزلیات وی و مثنوی آتشکده معلوم می‌شود که با عالم عرفان نیز میانه‌ای ندارد و بزرگان عرفا را آنچنان که شیخ عطار از ایشان نام می‌برد را نمی‌شناسد و وقعی نمی‌نهد و همین مطلب را نیز به زبان فلسفه بحث می‌کند و عارف را با صوفی یکی می‌داند.
آنچه در غزلیات وی شگفت‌انگیز است این است که وی غالب غزل‌های خود را با ذکر تخلص «نیّر» و کلمۀ پادشاه و شهنشاه و تاجدار به پایان برده و پس از بیت تخلص، همان کلمۀ شاه یا جهاندار را تفسیر کرده و از شاه ولایت علی (ع) یا اولاد اطهر آن حضرت به گونه‌ای بسیار زیبا و هنرمندانه نام برده است.
بررسی دقیق مثنوی آتشکده و غزلیات وی نشان می‌دهد که این شخصیت در حالی که سالیان دراز از محضر استادان فاضل و روحانی در جاهای مختلف بهره برده است و خود در مطالعات قرآنی و به ویژه علم کلام از سرآمدان زمانۀ خویش بوده و مقام و رتبۀ اجتهاد داشته است، در شعر و ادب فارسی و عربی و حتی زبان ترکی مطالعاتی عمیق داشته، لحظه‌ای از دیوان غزلیات حافظ و نوشته و سروده‌های سعدی غفلت نورزیده و از نکات دقیق ادبی و بیانی آگاه بوده و نکته‌های سربسته و مخصوصاً رندانۀ هر دو شاعر پرآوازه را به روشنی می‌فهمیده است و افزون بر همۀ این مسائل به نظر میرسد که مثنوی مولانا را بیت‌بیت از حفظ داشته و از مباحث کلامی و شیوۀ استدلال و احتجاج مولانا در همۀ خطابه‌ها و بحث‌ها در نوشتن و گفتن بهره می‌برده است.
فهرست مطالب این مجموعه بدین شرح است:
مقدمه؛ بخش اول: مثنوی آتشکده؛ بخش دوم: لآلی‌نامه که در دو بند مراثی و مدایح آمده است؛ بخش سوم: غزلیات، رباعیات، مفردات و ساقی‌نامه؛ تعلیقات و توضیحات.
